Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος

Ως πότε παλικάρια
Θα ζούμε στα στενά

Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος, ο οραματιστής που στα μέσα της δεκαετίας του 1790, όταν οι συνθήκες για τη δημιουργία ενός ελληνικού επαναστατικού κινήματος είχαν ωριμάσει ,ανέλαβε την ιδεολογική προετοιμασία του, αφού γνώριζε καλά τα δεδομένα στα Βαλκάνια, καθώς είχε επισκεφτεί διαδοχικά την Πόλη, το Ιάσιο και το Βουκουρέστι καταλήγοντας στη Βιέννη.
Σ’όλες αυτές τις πόλεις , ο Ρήγας συναντήθηκε με ομοεθνείς και μαζί τους δραστηριοποιήθηκε στις Ελληνικές παροικίες της Ευρώπης προετοιμάζοντας το έδαφος και διαδίδοντας τις επαναστατικές ιδέες.
Ο Ρήγας δεν ήταν επαναστάτης με την καθεαυτή έννοια του όρου. Δεν οργάνωνε συνωμοτικές ομάδες και οπλαρχηγούς εναντίον του σουλτάνου, ούτε συγκέντρωνε κεφάλαια γι αυτόν το σκοπό, αλλά έδινε το ιδεολογικό πλαίσιο βάση του οποίου θα γίνονταν η επανάσταση των Βαλκανικών λαών και προσπαθούσε να το διαδώσει παντού.
Η διδασκαλία του σκόπευε να εμπνεύσει όχι μόνο τον ελληνικό πληθυσμό αλλά και τους υπόλοιπους λαούς της Βαλκανικής, ιδίως τους χριστιανικούς. Το όραμά του ήταν η δημιουργία ενός μεγάλου Βαλκανικού κράτους, στο οποίο κυρίαρχη θέση θα είχαν οι Έλληνες.
Αυτές οι ιδέες, βέβαια, σε έναν βαθμό προϋπήρχαν, αλλά με το Ρήγα απέκτησαν μεγαλύτερη δυναμική κυρίως μετά το θάνατό του. Για παράδειγμα, σε ποίημα που γράφτηκε αργότερα διαβάζουμε λόγια υποστήριξης για τον αγώνα που ξεκίνησαν οι Σέρβοι το 1804:
« Ιδού και οι Σερβιώται
Γένος ποτέ μικρόν,
Ημπόρεσαν να ρίψουν
Ζυγόν τόσον πικρόν».
Στον Θούριο, άλλωστε, αυτό το «πανβαλκανικό Εμβατήριο»με βάση τον Γ. Κορδάτο, ο Ρήγας έγραφε:
« Βουλγάροι κι Αρβανίτες,
Αρμένοι και Ρωμιοί,
Αράπηδες και άσπροι,
με μιαν κοινή ορμή,
Για την ελευθερίαν
να ζώσωμεν σπαθί,
πως είμαστ’αντριωμένοι
παντού να ξακουσθή».
Είναι επίσης φανερό ότι ο Ρήγας και οι Έλληνες ομοϊδεάτες του θεωρούσαν αυτονόητο τον κυρίαρχο ρόλο του ελληνικού στοιχείου στο κράτος που ονειρεύονταν.
Γιατί όμως ο Ρήγας διάλεξε ως τόπο δράσης του τη Βιέννη και την Τεργέστη, όταν ήταν σ΄όλους γνωστό ότι η Αυστρία ήταν ο πιο στενός σύμμαχος της Υψηλής Πύλης και ήταν καθαρά εναντίον κάθε επαναστατικής ιδέας και επαναστατικού κινήματος αφού ταύτιζε την τύχη της με την τύχη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας; Ιδίως οι ευγενείς της χώρας δεν επιθυμούσαν σε καμία περίπτωση να προκύψουν στα Βαλκάνια επικίνδυνοι επαναστάτες που πιθανόν να αμφισβητούσαν τους παραδοσιακούς πολιτικούς θεσμούς. Επίσης αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, τότε η άρχουσα τάξη θα βρισκόταν σε δύσκολη θέση, με τη Γαλλία από τη μια πλευρά και τα Βαλκάνια από την άλλη. Γι’αυτό το λόγο όμως ο Ρήγας εγκαταστάθηκε εκεί. Η Γαλλική Επανάσταση είχε επηρεάσει τους Έλληνες που κατοικούσαν εκεί, οι οποίοι ήταν και εκπρόσωποι της αστικής τάξης με σπουδαίες επιδόσεις στο εμπόριο. Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν να υποστηρίξουν πιο ενεργά τις επαναστατικές πρωτοβουλίες και φυσικά τη διάδοση των ιδεών αυτών στην Ελλάδα και στις άλλες χώρες. Εκείνη την περίοδο βέβαια δεν μπορούσαν να περιμένουν βοήθεια από την τσαρική Ρωσία ,καθώς αυτή είχε υπογράψει τη συνθήκη του Ιασίου (1792) με την οποία τερματίζονταν η αντιπαράθεσή της με τους Τούρκους. Μοναδική ελπίδα για τον Ελληνικό λαό αποτελούσε η Γαλλία, με τον Ναπολέοντα να προελαύνει στην Ιταλία και Αυστρία. Οι νίκες αυτές έδιναν την ελπίδα στους υπόδουλους για μια βοήθεια στρατιωτική εναντίον των Οθωμανών. Ο Ρήγας πίστευε πολύ στη Γαλλική βοήθεια και είχε στείλει μάλιστα επιστολή στον Βοναπάρτη, ο οποίος , όπως φάνηκε στη συνέχεια , είχε άλλες βλέψεις.
Το 1787 ξεσπά ο «πόλεμος των τριών ιμπερίων», όπως ονομάστηκε τότε. Από τη μια η Ρωσία και η Αυστρία κι από την άλλη η Τουρκία. Πολλοί νόμισαν πως έφτασε η ώρα του διαμελισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Πριν τελειώσει ο πόλεμος των «τριών ιμπερίων» ο Ρήγας βρέθηκε στη Βιέννη ως γραμματικός του βαρώνου Λάνγκενφελντ. Εκεί θα γνωριστεί με τα πιο ζωντανά στοιχεία της μεγάλης ελληνικής παροικίας και θα εκδώσει τα δυο πρώτα βιβλία του. Το « Σχολείον των ντελικάτων εραστών» και το «Φυσικής απάνθισμα».
Στις αρχές του 1791 ο Ρήγας παρατά το βαρώνο και επιστρέφει στη Βλαχία. Τον Αύγουστο του 1791 η τρομοκρατημένη από τη Γαλλική Επανάσταση Αυστρία υπογράφει χωριστή συνθήκη ειρήνης με την Τουρκία. Σε λίγο , το Γενάρη του 1792, υπογράφει και η Ρωσία. « Ο πόλεμος των τριών ιμπερίων», που για μια στιγμή στήριξαν σ’αυτόν τόσες ελπίδες οι λαοί των Βαλκανίων , είχε άδοξο τέλος.
Οι θρίαμβοι βέβαια των γαλλικών όπλων εντυπωσιάζουν το Ρήγα . Είναι λίγοι οι αγωνιστές που τα κρατούν κι όμως αντιμετωπίζουν ολόκληρη την Ευρώπη. Ποιο είναι το μυστικό; Νικούν γιατί πολεμούν για την ελευθερία. Όταν συναγείρεις ένα λαό μπορείς τα πάντα να κατορθώσεις. Και τότε ο Ρήγας γίνεται ο δαυλός που θα γυρέψει ν’ανάψει τη φωτιά στα Βαλκάνια.

Ξανά στη Βιέννη

Τον Αύγουστο του 1796 ξαναγυρνά στη Βιέννη , όχι μονάχα γιατί είχε εκεί πολλούς γνωστούς από την πρώτη διαμονή του, μα και γιατί από το Δεκέμβρη του 1790 έβγαινε σ’αυτή το πρώτο ελληνικό δημοσιογραφικό όργανο, η « Εφημερίδα». Τον ακολουθεί όμως μια αναφορά του πρόξενου της Αυστρίας στο Βουκουρέστι στο υπουργείο των Εξωτερικών. Έλεγε: « Στις αρχές της εβδομάδος ένας κάποιος γραμματικός Ρήγας, πρόσωπο ύποπτο, ξεκίνησε από δω για τη Βιέννη , όπου σκοπεύει να τυπώσει ελληνικό γεωγραφικό χάρτη». Ναι, ο Ρήγας , δοσμένος πια ολόψυχα στον αγώνα για λευτεριά, είχε γίνει πρόσωπο ύποπτο για όλους τους δυνάστες της γης.

Στη Βιέννη θα μείνει όλους κι όλους 15 με 16 μήνες. Στο λίγο αυτόν καιρό ανάπτυξε τέτοια εκδοτική δράση, που μας αφήνει κατάπληκτους όχι μονάχα για το περιεχόμενό της ,αλλά και για τον όγκο της.



Ο «Θούριος»

Δεν πέρασε ούτε ένας μήνας από τότε που έφτασε στη Βιέννη κι ένα βράδυ του Σεπτέμβρη τραγουδάει στο σπίτι του μεγαλοπραματευτή Ευστράτιου Αργέντη, που θα βρει τον ίδιο μαρτυρικό θάνατο με το Ρήγα , το «Θούριό» του, τονίζοντας με μια καλαμένια φλογέρα, τον ορμητικό ρυθμό του.
Σωστά ειπώθηκε πως ο «Θούριος»δεν είναι ποίηση, παρά επαναστατική προκήρυξη γραμμένη σε στίχους , για να μπορούν εύκολα να την αποστηθίζουν Ο Τερτσέτης τον ονομάζει « το ιερότερο άσμα της φυλής μας» και πριν περάσει κάν ο χρόνος ο « Θούριος» τραγουδιόταν από τον υπόδουλο Ελληνισμό σε συγκεντρώσεις κι γλέντια σύμφωνα με τον Κούμα που γράφει: « Μικροί και μεγάλοι , και αυταί αι γυναίκες έψαλαν την του Ρήγα ωδήν, εις πάν συμπόσιον και εις πάσαν συντροφιάν». Ο Κορδάτος ονομάζει τον «Θούριο» παμβαλκανικό εγερτήριο. Ήταν, όμως,κάτι περισσότερο. Γύρευε τον ξεσηκωμό όλων των βασανισμένων, κάτω από τη σουλτανική τυραννία, λαών, από το Δούναβη ως την Αίγυπτο.

Μάρτυρας της ελευθερίας

Παρά τις προφυλάξεις που του παρείχαν οι ομογενείς με τη δημιουργία ενός «δικτύου ασφαλείας» δεν μπόρεσε να αποφύγει τη σύλληψή του αλλά και των στενών συνεργατών του. Την 1η Δεκεμβρίου του 1797 ο Ρήγας και οι σύντροφοί του συλλαμβάνονται σε ξενοδοχείο της Τεργέστης ενώ δεν είχε περάσει ούτε μια μέρα που είχε φτάσει στην Τεργέστη. Μετά από ένα μήνα ανακρίσεων ειδοποιούνται ότι θα τους μεταγάγουν στη Βιέννη όπου θα αποφασιστεί η τύχη τους.
Το ίδιο βράδυ ο ρήγας επιχειρεί να αυτοκτονήσει αυτοτραυματιζόμενος στο στήθος. Γιατί προσπάθησε να αυτοκτονήσει; Μερικοί λένε πως φοβήθηκε μη τυχόν αναγκαστεί από τα μαρτύρια να φανερώσει τους συντρόφους του. Άλλοι πάλι, πως ,αν έλειπε ο ίδιος από τη μέση , ότι θα γλύτωναν οι σύντροφοί του. Για το πώς σκέφτηκε μονάχα υποθέσεις μπορούμε βέβαια να κάνουμε. Το σίγουρο είναι πως ήταν μεγαλόκαρδος άντρας…
Τελικά οδηγούνται στη Βιέννη όπου αποφασίζεται να παραδοθούν στους Τούρκους. Ο Ρήγας και οι σύντροφοί του καταλήγουν στον πύργο Νεμπόισα στο Βελιγράδι όπου θα βασανιστούν και θα στραγγαλιστούν στις 24 Ιουνίου του 1798.

Η αξία του έργου του

Ο Ρήγας δολοφονήθηκε στα 40 του χρόνια, αλλά το έργο του αποδείχθηκε καθαριστικό για την Ελληνική Επανάσταση αλλά και για τους υπόλοιπους Βαλκανικούς λαούς. Όσον αφορά τους Έλληνες, οι διδασκαλίες του θα εμπνεύσουν τους μεγάλους ηγέτες της Επανάστασης του 1821, όπως και τη Φιλική Εταιρεία. Οι αντιλήψεις του για την πολιτική συγκρότηση, δηλαδή την εφαρμογή των ιδεών του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης στην πραγματικότητα των Βαλκανίων, θα αποτελέσουν το βάθρο πάνω στο οποίο θα στηριχθεί αργότερα το πρώτο νεοελληνικό κράτος.
Πάνω απ’όλα για τον απλό λαό που αγωνιζόταν, οι στίχοι του Ρήγα θα γίνουν σύνθημα. Ο Δ. Φωτιάδης αναφέρει ότι όσοι από τους Ιερολοχίτες στο Δραγατσάνι δε βρήκαν το θάνατο, παρά πέσανε στα χέρια των τυράννων, τραγούδαγαν το « Θούριο» όταν τους οδηγούσαν να τους σφάξουν.
Μέσα σε μερικές δεκαετίες από το θάνατό του, τα πρώτα ανεξάρτητα κρατίδια είχαν δημιουργηθεί στη Χερσόνησο του Αίνου με την Οθωμανική Αυτοκρατορία να χάνει διαρκώς έδαφος. Για την αξία του έργου του αρκεί μια γνώμη του Γέρου του Μοριά που τα λέει όλα: « Εστάθη ο μέγας ευεργέτης της φυλής μας ۠ το μελάνι του θα είναι πολύτιμο ενώπιον του θεού, όσον το αίμα του άγιο».

Οι οχτώ μεγαλομάρτυρες που εκτελέστηκαν είναι οι:

Ρ ή γ α ς, γραμματικός και λόγιος, από το Βελεστίνο της Θεσσαλίας, 40 χρόνων.
Ε υ σ τ ρ ά τ ι ο ς Α ρ γ έ ν τ η ς, έμπορος από τη Χίο, 31 χρόνων.
Δ η μ ή τ ρ ι ο ς Ν ι κ ο λ ί δ η ς, γιατρός από τα Γιαννενα, 32 χρόνων.
Α ν τ ώ ν ι ο ς Κ ο ρ ω ν ι ό ς, έμπορος και λόγιος από τη Χίο, 27 χρόνων.
Ι ω ά ν ν η ς Κ α ρ α τ ζ ά ς, λόγιος από τη Λευκωσία της Κύπρου, 31 χρόνων.
Θ ε ο χ ά ρ η ς Τ ο υ ρ ο ύ ν τ ζ ι α ς, έμπορος από τη Σιάτιστα , 22 χρόνων.
Ι ω ά ν ν η ς Ε μ μ α ν ο υ ή λ, φοιτητής της ιατρικής από την Καστοριά, 24 χρόνων.
Π α ν α γ ι ώ τα η ς Ε μ μ α ν ο υ ή λ, αδελφός του προηγούμενου, υπάλληλος του Αργέντη, 22 χρόνων.