Αδέσποτα ζώα και δεσποζόμενοι άνθρωποι

Παύλος Μεθενίτης

Εάν καταλάβουμε καλύτερα την ονομασία τους ως αδέσποτα μπορέσουμε να κατανοήσουμε τη δυναμική, αντιστρόφως ανάλογη σχέση μεταξύ ασφάλειας και ελευθερίας, μεταξύ πολιτισμού και αγριότητας. Σήμερα,Κυριακή 4 Απριλίου, είναι η Παγκόσμια Ημέρα Αδέσποτων Ζώων, η οποία καθιερώθηκε το 2010 με πρωτοβουλία των ολλανδικών φιλοζωικών οργανώσεων, ώστε να «αναγκαστεί» η παγκόσμια κοινότητα να αντικρίσει ένα πολύ μεγάλο νούμερο: αυτή τη στιγμή υπολογίζονται σε 600 εκατομμύρια τα αδέσποτα που ζουν στις πόλεις. Μπορούμε να κάνουμε κάποια πράγματα γι’ αυτά: εκτός από το να τους βάζουμε τροφή και νερό, μπορούμε να σταματήσουμε να αγοράζουμε ζώα συντροφιάς από πετ σοπ και να υιοθετήσουμε ένα αδεσποτάκι, μπορούμε να στειρώσουμε τα ζώα μας και να ενισχύσουμε, ηθικά και υλικά, τις φιλοζωικές οργανώσεις. Μπορούμε να κάνουμε πολλά πράγματα για να μειώσουμε την πείνα, την εγκατάλειψη, τη δυστυχία των ζώων που ζουν εξόριστα, θα έλεγε κανείς, στις πόλεις μας – πολλά περνούν από το χέρι μας ώστε να σταματήσει αυτό το όνειδος των σκοτωμένων ζώων στους δρόμους, σαν να είναι τα μόνα αθώα θύματα ενός ακήρυκτου πολέμου. Επίσης, μπορούμε να μάθουμε πέντε πράγματα περισσότερα για το όνομά τους, γιατί τα λέμε «αδέσποτα». Ισως εάν καταλάβουμε καλύτερα την ονομασία τους, να κατανοήσουμε τη δυναμική, αντιστρόφως ανάλογη σχέση μεταξύ ασφάλειας και ελευθερίας, μεταξύ πολιτισμού και αγριότητας, κάτι που δεν ισχύει ασφαλώς μόνο για τα τετράποδα ζώα που ανέχονται το λουρί και το κολάρο για να σιγουρέψουν το φαγητό, τη στέγη και τη φροντίδα τους, αλλά και για τα δίποδα έλλογα ζώα, που προτιμούν να δεσπόζονται, να έχουν κύριο, για να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους, φυσικά εκχωρώντας στον κυρίαρχό τους ένα μεγάλο μέρος της ελευθερίας τους. Το αδέσποτο είναι εκείνο τα κατοικίδιο ζώο που δεν έχει αφεντικό. «Σκύλοι εκεί τώρα αδέσποτοι μόνον βαβίζουν», έλεγε ο Ανδρέας Κάλβος. Είναι επίσης, όπως λέει το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, και εκείνο το άγριο ζώο που ενώ είχε συλληφθεί, ανέκτησε την ελευθερία του, χωρίς να το αναζητήσει ο κύριός του. Αδέσποτο επίσης λέμε το κινητό πράγμα στο οποίο κανείς δεν έχει κυριότητα, είτε εξαρχής, είτε γιατί ο κύριός του το εγκατέλειψε, όπως μια εφημερίδα αφημένη σε ένα παγκάκι, καθώς και το ακίνητο του οποίου ο κύριος παραιτήθηκε από την κυριότητά του. Αδέσποτες, με την αρνητική έννοια των ανεπιβεβαίωτων, των μη διασταυρωμένων, ορίζουμε, για παράδειγμα, τις αγνώστου προελεύσεως πληροφορίες – «αδέσποτη φήμη» λέμε, εννοοώντας τον αβάσιμο, τον αστήρικτο λόγο. Αδέσποτες είναι και οι βολές, οι πυροβολισμοί, που δεν έχουν σαφή προέλευση ή που δεν έχουν για στόχο αυτόν που έπληξαν, όπως ο Καραϊσκάκης που υποτίθεται πως πληγώθηκε θανάσιμα από αδέσποτο βόλι. Και, τέλος, αδέσποτος είναι εκείνος ο στίχος που βρίσκεται μόνος του, ανεξάρτητος από τυχόν προηγούμενους ή επόμενους, λέει το Λεξικό. Μια ωραία χρήση της λέξης αδέσποτος, με την έννοια του ανεξάρτητου, του ελεύθερου, έρχεται από τον Κώστα Καρυωτάκη στο ποίημά του «Δικαίωσις»: «Τότε λοιπόν αδέσποτο θ’ αφήσω / να βουίζει το Τραγούδι απάνωθέ μου. / Τα χάχανα του κόσμου, και του ανέμου / το σφύριγμα, θα του κρατούν τον ίσο». Και βέβαια, με την ίδια έννοια, αλλά για ανθρώπινο πρόσωπο, αξέχαστο θα μείνει το τραγούδι «Τρελή κι αδέσποτη», όπως το ερμήνευσε ο Νίκος Παπάζογλου, από τον δίσκο «Η εκδίκηση της γυφτιάς» των Ξυδάκη/Ρασούλη. (Τρελή κι αδέσποτη / παρόλη την αγάπη / έτσι σε θέλω κι έτσι είσαι αληθινά / έλα σαν όνειρο στο άδειο μου κρεβάτι / έλα εδώ κάτω στη θλιμμένη μου καρδιά)... Η λέξη αδέσποτος παράγεται από το στερητικό α και το δεσπότης που είναι ο κύριος, ο ιδιοκτήτης. Ο δεσπότης τώρα είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα λέξη, με ευρύ νοηματικό φάσμα. Από τον δεσπότη κατάγονται λέξεις όπως η Δέσποινα, η δεσποινίδα, η δεσποσύνη, το δεσποτάτο, η δεσποτεία (η απολυταρχία, ο δεσποτισμός) και βέβαια το ρήμα δεσπόζω, δηλαδή «κυριαρχώ, έχω απόλυτη εξουσία, κατέχω την υψηλότερη θέση, ηγούμαι, βρίσκομαι ψηλότερα ή επιβάλλομαι με τον όγκο μου»... Το λεξικό λέει πως ο δεσπότης είναι σύνθετη λέξη: «δεμ-σ-πότης». Το πρώτο συνθετικό (δεμ-σ) ταυτίζεται με το σανσκριτικό dampati που σημαίνει «οικοδεσπότης», ενώ το «πότης» συνδέεται με το ινδοευρωπαϊκό poti-s, που είναι ο «σύζυγος, ο κύριος του σπιτιού». Από την ίδια ρίζα προέρχονται και το λατινικό potis, και οι γαλλικοί και αγγλικοί όροι για την ισχύ pouvoir και power αντίστοιχα. Ο δεσπότης είναι ο επίσκοπος και ο ίδιος ο Θεός, αλλά και ο δυνάστης, ο άρχοντας, ο αυθέντης, ο εξουσιαστής, ο κυρίαρχος, το αφεντικό. Στην καθομιλουμένη λέμε τον δεσπότη και «δέσποτα», ενώ εάν σαστίζουμε, τα χάνουμε, ή παθαίνουμε κάτι και υποφέρουμε, αναφωνούμε: «Είπα τον δεσπότη Παναγιώτη»! Τον δεσπότη Παναγιώτη, για να το μαζεύουμε κάπως το ζήτημα, λένε κάθε μέρα τα αδέσποτα που υποφέρουν. Ναι μεν δεν έχουν αφεντικό, αλλά επειδή τα περισσότερα από αυτά υπήρξαν δεσποζόμενα, έχοντας απολέσει την ικανότητα να επιβιώνουν μόνα τους, η ελευθερία τούς πέφτει βαριά και χρειάζονται, αν όχι την πεφωτισμένη δεσποτεία μας (την ηπιότερη άσκηση της μοναρχικής εξουσίας), τουλάχιστον την υποστήριξη και την αρωγή μας. Λίγα είναι τα αδεσποτάκια που καταφέρνουν να τα βγάλουν πέρα εντελώς μόνα τους στις άξενες πόλεις μας. Και ακόμα λιγότερα είναι αυτά που αποκτούν αναγνωρισιμότητα, που έχουν κάνει ένα όνομα στην πιάτσα... Κλασικά παραδείγματα είναι βέβαια οι πασίγνωστοι Κανέλος και Λουκάνικος, οι «επαναστάτες» αδέσποτοι σκύλοι που προστάτευαν τους διαδηλωτές της Αθήνας, γαβγίζοντας τους αντιπροσώπους της εξουσίας, αστυνομικούς και βουλευτές! Πραγματικά αδέσποτα, ελεύθερα, χωρίς κύριο ή ιδιοκτήτη ζώα που άφησαν εποχή. Ομως, ο σκύλος που έγινε κινηματογραφικός αστέρας είναι ασφαλώς ο Τζακ (φωτ.), ένας βετεράνος αδέσποτος, που πέρασε διά πυρός και σιδήρου πριν φτάσει να πρωταγωνιστήσει στην ταινία του σκηνοθέτη Δημήτρη Σοφιανόπουλου, με τον ευφάνταστο τίτλο «Θανάσης – a greek Dogumentary». Ο Τζακ λοιπόν υποδύεται τον Θανάση, έναν αδέσποτο σκύλο, που όπως κι οι υπόλοιποι Ελληνες υποφέρει από την κρίση. Οπως γράφει ο ίδιος ο σκηνοθέτης και σεναριογράφος για τον πρωταγωνιστή: «Ο Θανάσης είναι ένας αδέσποτος σκύλος που, αφού έζησε κάποια χρόνια στο κέντρο της Αθήνας, είχε την τύχη να υιοθετηθεί από μια πλούσια οικογένεια και να μετακομίσει στην Εκάλη. Εκεί απέκτησε συμπεριφορά νεόπλουτου. Ακριβώς όπως πολλοί άλλοι Ελληνες. Ομως ήρθε η κρίση, τα αφεντικά τα έχασαν όλα, και ο Θανάσης βρέθηκε πάλι στον δρόμο. Τώρα πρέπει να συνεχίσει τη ζωή του φτωχός και αδέσποτος. Ακριβώς όπως πολλοί άλλοι Ελληνες»...